| Nguyên liệu, phế liệu ngổn ngang trong lò sản xuất nhôm ở Văn Môn |
Đất có hiện tượng tích tụ kim loại, độ mùn thấp. Trẻ ở các làng nghề còi cọc hơn bạn đồng lứa ở các xã khác. Các nhà khoa học mang mô hình cải thiện môi trường về áp dụng nhưng bà con khước từ.
Nghề đúc nhôm chì hình thành ở Văn Môn gần nửa thế kỷ. Ban đầu là xoong nồi, chụp đèn. Nay nghề làng chỉ tập trung vào đúc nhôm dạng thanh.
Xưởng sản xuất của ông Vinh ngay đầu đường có 6 lò cô nhôm. Tưởng to nhưng thực ra chỉ là những lò than cao cỡ gần mét, trên bắc chảo lớn như chảo cơm tập thể.
Từ phế liệu mang về như vỏ lon, các chi tiết máy móc hỏng, đập cho bẹp rồi quẳng tất vào lò, nung chừng một ngày thì ra phôi, đúc thành thanh nhôm. Xỉ than, xỉ nhôm chềnh ềnh giữa sân. Mấy cô công nhân xúc từng mẻ phế liệu nhôm ném vào chảo, một mực không tiếp chuyện.
Chưa hết váng đầu vì khói bụi ở Văn Môn, sang Phong Khê sản xuất giấy cũng thuộc huyện Yên Phong, chúng tôi lại “nếm” thứ mùi chua nồng. Ầm ì tiếng máy xeo (máy ép giấy), hơi nước bốc mù mịt.
Những gói bìa carton nguyên liệu vứt một bên, chỗ khác chất đống cao vài mét loại giấy xé vụn chuẩn bị cho vào bề ngâm kiềm. Những bể ngâm giấy mủn rò rỉ thứ nước thải nhớp nháp nền đất. Khí Cl2 từ công đoạn tẩy Javen tỏa ra. Mỗi xưởng như một con quái vật khổng lồ.
Tại cơ sở sản xuất giấy Đức Huỳnh – nơi áp dụng công nghệ sản xuất hiện đại, lắng lọc sơ bộ và tuần hoàn nước thải an toàn môi trường, nước từ các bể ngầm vẫn tràn ra nền, đọng từng vũng, bốc mùi chua loét, mương đặc kịt.
Bó tay
Bắc Ninh có 61 làng nghề, chỉ đứng sau Hà Tây về tốc độ phát riển kinh tế làng nghề tại miền Bắc.
Riêng 5 làng nghề lớn là giấy Phong Khê, sắt thép Đa Hội, đúc nhôm chì Văn Môn, đúc đồng Đại Bái và chế biến gỗ Đồng Kỵ giải quyết được hơn 20.000 lao động với mức lương hơn 1 triệu đồng/tháng.
Nhà nọ theo nhà kia, các làng nghề mọc lên như nấm. “Môi trường thực sự làm đau đầu chúng tôi, mạnh ai nấy làm” - Ông Nguyễn Tử Quỳnh, Giám đốc Sở Tài nguyên & Môi trường Bắc Ninh, thừa nhận.
Ông Nguyễn Hữu Hậu, Phó chủ tịch UBND xã Văn Môn than: “Dự án tách sản xuất khỏi khu sinh hoạt xong hết rồi nhưng không ai chịu đi”.
Không đi vì “còn giữ bí quyết”. Không nộp phạt gây ô nhiễm vì không bóc tách được ai gây ô nhiễm bao nhiêu. Vả lại quen sống chung với ô nhiễm, mỗi tháng bỏ ra vài trăm ngàn đóng phí nước thải là quá phí. Không đổi mới công nghệ vì không có tiền.
Mở Nghị định số 67/NĐ-CP của Chính phủ về thu phí nước thải có từ hai năm nay, ông Hà Minh Hoạt – Trưởng phòng Môi trường, Sở TN&MT Bắc Ninh nhẩm tính: “Sau một năm, có một cơ sở tự giác nộp phí quản lý nước thải. Sở phát hành giấy mời không ai đến. Sau một năm đạt 35-40% số phí trên cả tỉnh”.
Theo báo cáo hiện trạng môi trường của tỉnh năm 2005, cả không khí, tiếng ồn, nước, chất thải rắn và đất đều ô nhiễm nặng. Đất khắp nơi có hiện tượng tích tụ kim loại, độ mùn thấp. Tại trường mầm non làng Mẫn Xá (Văn Môn), nơi được xem sạch sẽ nhất, tiếng ồn, nồng độ CO2 và SO2 đều vượt quá tiêu chuẩn từ 1,2 – 1,5 lần. Bọn trẻ trong xã còi cọc hơn bạn đồng lứa ở các xã khác.
Xã Phong Khê, nước thải có hàm lượng COD, BOD và TSS đều vượt 1-3 lần tiêu chuẩn cho phép. Hơn 40% dân làng mắc các bệnh về tai mũi họng, mắt, da liễu, thần kinh và hệ tiêu hóa. Người trực tiếp sản xuất và người không sản xuất, tỉ lệ mắc bệnh cũng chẳng chênh nhau là mấy. Nhưng tịnh không thấy ai phàn nàn. Cô bé da xám nhà ngay gần mấy xưởng sản xuất hồn nhiên: “Ngửi mãi cũng thành quen”. 250 hộ làm nhôm ở Văn Môn làm mù mịt cả làng. Vậy mà hơn 9000 con người từ 2.000 chẳng hề phàn nàn gì.
PGS.TS. Đặng Kim Chi – Phó Giám đốc Viện Khoa học Công nghệ Môi trường - ĐH Bách khoa Hà Nội, chủ nhiệm đề tài môi trường làng nghề, mang mô hình cải thiện môi trường về áp dụng. Nhưng bà con khước từ. Chi phí hơn trăm triệu đồng của Trung tâm cho mô hình coi như bỏ.
Chúng tôi về thăm xã Văn Môn (huyện Yên Phong), một trong những cụm công nghiệp làng nghề lớn nhất tại tỉnh Bắc Ninh hiện nay, vào một buổi sáng đầu thu. Không khí oi bức, đường làng gồ ghề xóc nảy. Những tảng phế liệu kết đặc ngổn ngang trên đường, dưới mương, gốc cây. Đâu đâu cũng xộc lên mùi hắc của kim khí. Từ một xưởng sản xuất, cột khói xanh lét cuồn cuộn bốc lên, tỏa ra thứ mùi hắc khét của lưu huỳnh.
Bài toán phát triển kinh tế bền vững tại đây xem ra vẫn chờ lời giải.