HƯỚNG DẪN LÀM BÀI
I. Vài nét về tác giả tác phẩm và giới thiệu nhân vật Chí Phèo - Nam Cao
Nam Cao (1917-1951) là nhà văn hiện thực có tư tưởng nhân đạo vừasâu sắc vừa mới mẻ.
Ông am hiểu khá tường tận về cuộc sống của nhữngngười nông dân nghèo sau luỹ tre làng. Vì vậy, viết về tầng lớp này, ôngđã có hàng loạt tác phẩm rất có giá trị, tiêu biểu nhất trong sốđó là Chí Phèo (1941) xứng đáng là kiệt tác của dòng văn học hiệnthực phê phán.
Với ngòi bút hiện thực sâu sắc, qua Chí Phèo,Nam Cao tập trung vạch trần mối mâu thuẫn giai cấp đối khángngàn đời chưa thể điều hoà. Đó là mâu thuẫn giữa người nông dân laođộng nghèo khổ bị áp bức với bọn cường hào thống trị. Điển hình cho thếlực cường hào thống trị tàn bạo ấy là Bá Kiến.
II. Phân tích nhân vật
1. Lai lịch
BáKiến xuất thân trong một gia đình bốn đời làm lí trưởng. Bản thân ôngta làm lí trưởng, rồi chánh tổng. Bằng mưu mô và thủ đoạn khôn khéo,hắn lần lượt leo lên đỉnh cao của danh vọng: tiên chỉ làng Vũ Đại,Bá hộ, Chánh hội đồng kỳ hào, huyện hào, Bắc kỳ nhân dân đại biểu, “hắnkhét tiếng đến cả trong hàng huyện”. Ở làng Vũ Đại, nơi có cái thế đất“quần ngư tranh thực”, nghĩa là cả bầy cá tranh mồi, Bá Kiến trở thànhcon cá lớn.
2. Những nét tính cách của Bá Kiến
Khácvới Nghị Lại trong Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan, Nghị Quế trongTắt đèn của Ngô Tất Tố, những tên địa chủ trọc phú, hủ lậu, Bá Kiến làloại cường hào, cáo già rất lọc lõi. Đây là nhân vật mang rõ nétphong cách nghệ thuật độc đáo đầy tài năng của Nam Cao.
Bá Kiến làtên thống trị lắm mưu nhiều kế, đặc biệt là thâm độc và nham hiểm. Khắchoạ nhân vật này, Nam Cao không nhấn mạnh khía cạnh bóc lột người nôngdân mà khắc sâu một nét bản chất đặc biệt của lão. Đó làmột tên cường hào có nghệ thuật thống trị, đàn áp người nông dân rấtthâm hiểm. Vì thế, Bá Kiến có những nét tính cách tiêu biểu sau đây:
a. Bá Kiến là tên cường hào ác bá, đặc biệt là gian hùng, nham hiểm
Đâylà nét tính cách mang ý nghĩa bản chất nhất của Bá Kiến. Nam Cao đã môtả nét bản chất ấy qua những chi tiết hết sức sinh động. Đó là cáigiọng quát rất sang, “bao giờ cũng quát để thử dây thần kinh của ngườita”. Bá Kiến có cái cười Tào Tháo và “giọng nói ngọt nhạt mà thâm hiểmchết người”.
Đặc biệt, Nam Cao để cho nhân vật Bá Kiến độc thoại nộitâm, nhằm phơi bày những suy nghĩ tỉnh táo, nham hiểm: Rút ra được nhữngphương châm, thủ đoạn thống trị người nông dân rất khôn ngoan và hiệuquả mà Bá Kiến đã đúc rút từ bốn đời làm tổng lý, chẳng hạn “trị khôngđược thì cụ dùng”, “dùng những thằng đầu bò để trị những thằng đầu bò”,“mềm nắn rắn buông”, “bám thằng có tóc chứ không ai bám kẻ trọc đầu”,với triết lý “thứ nhất sợ kẻ anh hùng, thứ hai sợ kẻ cố cùng liềuthân”.
Đúng như mọi người đã thừa nhận: Bá Kiến là tên cường hào“khôn róc đời”. Con người “thét ra lửa” ấy đã biết ngọt ngào, dịugiọng, xử nhũn với những kẻ cố cùng, liều thân như Chí Phèo để biếnhắn thành công cụ đắc lực trong bàn tay thống trị độc ác của lão.
Nhờbiết mềm, biết cứng, biết thu dụng những kẻ bạt mạng, không sợ chếtvà không sợ bị tù, rất được việc trong chuyện đối phó với bất cứ anh nàokhông nghe mình, mà Bá Kiến tập hợp được một phe cánh, bè đảng xungquanh lão đầy thế lực. Sức mạnh của Bá Kiến lấn át tất cả, làm cho bọn cường hàođối địch trong làng phải nể sợ, kiêng dè.
b. Bá Kiến là tên cường hào thống trị, lọc lừa, gian dối, nham hiểm, luôn luôn biết ném đá giấu tay
Đọctác phẩm Chí Phèo, độc giả thấm thía những suy nghĩ về mưu kếứng xử khôn khéo mà hiểm độc của lão: “hãy ngấm ngầm đẩy người ta xuốngsông, nhưng rồi dắt nó lên để nó đền ơn. Hãy đập bàn đập ghế đòi chođược năm đồng, nhưng được rồi thì vứt trả năm hào vì thương anh túngquá”. Vì thế, nhận cho ra bộ mặt thật của tên cáo già Bá Kiến khôngphải điều dễ dàng.
c. Về phương diện bóc lột người nông dân
BáKiến là kẻ già đời trong nghề đục khoét. Một mặt lão tìm cách bóp nặnđám dân hiền lành và yên phận vào những vụ thuế, mặt khác, lão thudụng những tên “bạt mạng” sinh chuyện với những kẻ có máu mặt tronglàng để mà ăn, mà kiếm.
d. Bá Kiến là tên cường hào có nhân cách xấu xa, dâm đãng, đồi bại
Dùđã ngoài 60 tuổi, một lúc có đến bốn vợ, hay ghen bóng ghen gió vớinhững trai trẻ và rất sợ vợ nhưng chính lão cáo già háo sắc vàthích chơi “trống bỏi” ấy lại bí mật đi lại với vợ Binh chức đã có bốncon, rồi còn lên tỉnh ngồi chung xe, chơi bời trác táng.
e. Bá Kiến là kẻ đẩy bao người nông dân lương thiện vào con đường tha hóa, cùng quẫn
Chínhtên cáo già lọc lõi, gian hùng ấy đã đưa biết bao người dân lương thiệnnhư Binh chức, Năm thọ vào tù, vào con đường tha hoá, bị đày đoạ, và khi cần thì sẵn sàng thí mạng những con người khốn khổ đó.Việc Bá Kiến xúi Chí Phèo đi đòi tiền Đội Tảo chẳng khác nào cài sẵnmột cái bẫy để mượn tay Đội Tảo giết chết Chí Phèo.
III. Kết luận
BáKiến là tên cường hào điển hình sắc sảo, vừa có những nét cá tínhsinh động vừa có những nét chung phổ biến, tiêu biểu cho bọn cường hào,địa chủ gian ác.
Nhân vật Bá Kiến cũng là một hình tượng mang rõ néttài năng của Nam Cao. Trong dòng văn học hiện thực phê phán lúc bấygiờ, ít có ngòi bút nào khắc hoạ được một hình tượng sinh động và có chiều sâu như thế !