Trong Dự thảo Luật BHXH sửa đổi của Chính phủ trình Quốc hội, quy định về chế độ BHXH một lần đang được xây dựng theo 2 phương án. Tuy nhiên, phía đơn vị chủ trì soạn thảo là Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội (LĐ-TB&XH) không nghiêng về chọn phương án nào, với lý do “đây là vấn hết sức nhạy cảm, phức tạp, cho nên bộ đề xuất Chính phủ báo cáo xin ý kiến Quốc hội đối với cả 2 phương án”.
Cụ thể, phương án 1, người lao động đã tham gia BHXH trước khi Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực, sau 12 tháng nghỉ việc, có nhu cầu thì được nhận BHXH một lần; người lao động bắt đầu tham gia BHXH từ khi Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực trở đi (dự kiến năm 2025) không được nhận BHXH một lần (trừ các trường hợp luật định).
Phương án 2, sau 12 tháng nghỉ việc và không đóng tiếp BHXH, thời gian đóng chưa đủ 20 năm, người lao động có nguyện vọng được nhận BHXH một lần, nhưng tối đa không quá 50% tổng thời gian đã đóng vào quỹ hưu trí và tử tuất. Thời gian đóng BHXH còn lại được bảo lưu để người lao động tiếp tục tham gia và hưởng các chế độ BHXH sau này.
|
Hai phương án về sửa quy định BHXH một lần còn nhiều ý kiến khác nhau. |
Bộ LĐ-TB&XH phân tích, phương án 1 sẽ từng bước khắc phục tình trạng hưởng BHXH một lần, tiến tới theo thông lệ quốc tế, giúp người lao động thụ hưởng chính sách an sinh, đặc biệt lúc về già. Những người đang đóng BHXH vẫn được quyền hưởng BHXH một lần, nên ít khả năng gây phản ứng. Tuy nhiên, sẽ tạo ra sự so sánh giữa nhóm tham gia trước và sau thời điểm luật mới có hiệu lực, cũng như vẫn còn hơn 17 triệu người đang tham gia BHXH vẫn được quyền nhận BHXH một lần.
Với phương án 2, Bộ LĐ-TB&XH nhận định, dù tỷ lệ người nhận BHXH một lần có thể không giảm, nhưng dù có nhận, người lao động vẫn ở lại hệ thống, do vẫn giữ lại 50% thời gian đóng, để đóng tiếp sau này. Đây là phương án vừa phúc đáp được nhu cầu nhận BHXH một lần của người lao động trong thời điểm hiện tại, tránh gây phản ứng xã hội, song cũng đáp ứng được yêu cầu bảo đảm sự ổn định của hệ thống và quyền lợi của người lao động trong dài hạn. Tuy nhiên, giải pháp này có cảm giác làm giảm quyền lợi của người lao động, có thể tăng người rút BHXH một lần trước khi luật có hiệu lực.
Báo cáo thẩm tra Dự thảo Luật BHXH sửa đổi của Uỷ ban Xã hội của Quốc hội cho biết, còn nhiều ý kiến khác nhau liên quan tới quy định về nhận BHXH một lần. Trong đó, loại ý kiến thứ nhất chọn phương án 1, vì dự thảo luật đã tăng quyền lợi cho người tham gia BHXH thay vì nhận một lần; người tham gia trước khi luật sửa đổi có hiệu lực vẫn được nhận BHXH một lần, nên không gây xáo trộn; phương án này cũng dễ dàng tính toán, giải quyết chế độ, tính thời gian tham gia BHXH so với phương án 2.
Nhóm ý kiến thứ 2 chọn phương án 2, vì vẫn giúp được người lao động giải quyết khó khăn tài chính trước mắt sau khi mất việc, vẫn giữ chân người lao động ở lại hệ thống nhờ một phần thời gian đã đóng BHXH chưa cho nhận để nhận các chế độ sau này; quỹ duy trì được trạng thái an toàn hơn so với phương án 1.
Bên cạnh đó, còn có nhóm ý kiến thứ 3, chưa đồng ý với cả 2 phương án được đề xuất trong dự thảo luật. Nếu chọn phương án 1, sẽ có sự phân biệt giữa người tham gia BHXH trước và sau luật có hiệu lực, tiềm ẩn các nguy cơ mất ổn định xã hội và làn sóng rút BHXH một lần trước khi luật có hiệu lực. Nếu chọn phương án 2, không hợp lý vì tiền đóng BHXH là của người lao động, và hồ sơ luật chưa có lý giải tại sao cho nhận tối đa 50% thời gian đóng. Do đó, nhóm ý kiến thứ 3 này đề xuất không xây dựng 2 phương án, chỉ nên thiết kế 1 phương án với nhiều phương thức khác nhau (có các quy phạm tương ứng) để người lao động lựa chọn.
Có ý kiến đề nghị trong bối cảnh bảo hiểm hưu trí bổ sung chưa phát triển, cần nghiên cứu tách quỹ hưu trí bắt buộc thành 2 phần: Phần bắt buộc đóng ở mức sàn để bảo đảm an sinh xã hội và phần còn lại của thu nhập. Người lao động không có quyền rút phần bắt buộc nhưng được rút phần còn lại. Cả hai hợp phần này tạo thành quỹ hưu trí và đều do cơ quan BHXH quản lý.
Ủy ban Xã hội thấy rằng, mỗi phương án Chính phủ đưa ra đều có ưu điểm, nhược điểm nhất định. Tuy nhiên, Chính phủ chưa thể hiện rõ về quan điểm về phương án lựa chọn. Hơn nữa, quỹ hưu trí – tử tuất là để tích luỹ cho khi hết tuổi lao động, khi còn trẻ, còn sức làm việc mà nhận BHXH một dù với lý do gì, đều trái với mục đích, tính chất của chế độ bảo hiểm hưu trí.
Thống kê của Bộ LĐ-TB&XH cho thấy, giai đoạn 2016 - 2022 có gần 5 triệu lượt người hưởng BHXH một lần, trong đó có gần 1,3 triệu người sau khi nhận xong tiếp tục đi làm và đóng lại BHXH (chiếm 26% số người nhận BHXH một lần). Như vậy, trong giai đoạn này, ước khoảng 3,5 triệu người hưởng BHXH một lần và rời hoàn toàn khỏi hệ thống (chiếm 70% số người nhận BHXH một lần).
Trong số gần 5 triệu lượt người hưởng BHXH một lần, có khoảng 66% người đóng dưới 5 năm; nhóm người nhận chế độ này dưới 40 chiếm hơn 77%.
Theo tham vấn của chuyên gia Ngân hàng thế giới (WB) và Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), quy định sau nghỉ việc 1 năm nhận BHXH một lần chỉ duy nhất Việt Nam có, các nước khác trên thế giới không có quy định như vậy.
Qua lấy ý kiến người lao động về quy định điều kiện hưởng BHXH một lần, lý do người lao động nhận BHXH một lần chủ yếu do khó khăn về kinh tế sau mất việc; chưa có đầy đủ thông tin nên thiếu tin tưởng vào chính sách và cho rằng, nhận trợ cấp một lần lợi hơn chờ lương hưu; Không thể tiếp tục tham gia vào thị trường lao động khu vực chính thức…