“Concert” truyền thống trong thị trường giải trí
Liên hoan Chèo toàn quốc 2025 được tổ chức định kỳ ba năm một lần, nhằm tổng kết, đánh giá chất lượng sáng tạo, dàn dựng và biểu diễn nghệ thuật chèo của các đơn vị nghệ thuật toàn quốc. Sự kiện năm nay quy tụ gần 900 nghệ sĩ, diễn viên và nhạc công từ 11 đơn vị chuyên nghiệp, với 21 vở diễn được dàn dựng công phu.
Theo nhà nghiên cứu sân khấu Trần Minh Đức, “điều đáng chú ý là sân khấu chèo hôm nay không còn bị giới hạn trong vai trò một di sản trưng bày hay tái hiện quá khứ. Nó đang được trao lại vị trí người kể chuyện - một hình thức nghệ thuật có khả năng đối thoại và tương tác với đời sống bằng ngôn ngữ của truyền thống. Chính nhờ đó, chèo vẫn có thể kết nối với khán giả mà không bị đóng khung trong viện bảo tàng văn hoá”.
NSND Trần Ly Ly, người từng có kinh nghiệm tổ chức thành công Liên hoan Chèo toàn quốc nhiệm kỳ trước bày tỏ sự lạc quan về chuyện nghệ thuật truyền thống đang quay lại với đời sống.
"Trong vòng tròn của sự phát triển, có lên có xuống, có điểm cao trào, thoái trào, giờ là điểm bắt đầu lên. Các hình thái nghệ thuật khi phát triển đến một mức nào đó, nó phải quay lại truyền thống để tìm kiếm chất liệu và cảm hứng sáng tạo mới. Và truyền thống chính là cốt lõi, nền tảng cho sự phát triển đương đại. Chúng ta không thể phát triển mà không có gốc được. Bạn hỏi làm cách nào để thu hút công chúng, thì Liên hoan cũng là một cách thu hút. Nhưng đây là câu chuyện lớn, không phải một ngành làm được, nó liên quan đến giáo dục, đầu tư, truyền thông... Tất nhiên, cái cốt lõi vẫn là những tác phẩm tốt, đó chính là nền tảng để thu hút khán giả”, NSND Trần Ly Ly chia sẻ với Tiền Phong.
Để chứng minh cho sức hấp dẫn của các chương trình nghệ thuật truyền thống, bà Trần Ly Ly dẫn ví dụ Liên hoan Tuồng và dân ca kịch tại Nghệ An khi cả nước vừa kinh qua trận chiến Covid-19 đã nhận được sự đón nhận vô cùng lớn từ phía khán giả. Có người mang theo hai cái bánh mì, hai chai nước, mắc võng nghỉ lại qua đêm để xem. Sau đó là Liên hoan Ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc thu hút 22 đoàn tham gia biểu diễn, cũng tạo ra sức thu hút rất lớn với công chúng. "Điều đáng mừng là giờ đây sức thu hút của các tác phẩm không còn bị phân biệt giữa công và tư nữa, mà nó có sự tràn ra. Ta biết là có thời điểm dân chúng chỉ thích sô tư nhân vì nó có tính mới, lạ, còn sô của nhà hát công thường bị lối mòn. Giờ đây nó có sự tràn qua, giao thoa rồi”, NSND Trần Ly Ly nói.
Nhà viết kịch Chu Thơm, Chủ tịch Hội đồng Nghệ thuật của Liên hoan Chèo toàn quốc năm 2025 cho rằng, một trong những điểm sáng của liên hoan năm nay chính là đề tài sáng tác. “Trước đây, các vở diễn tập trung chủ yếu vào lịch sử, truyện dân gian; năm nay, các tác phẩm đề tài hiện đại đã gần tương đương với số lượng vở lịch sử. Sự xuất hiện của nhiều gương mặt trẻ trong các vở diễn chứng tỏ chèo đang được tiếp nối và làm mới, thích ứng với nhịp sống hiện đại, chống lại nguy cơ mai một trước cơn bão 4.0 và sự lấn át của nhiều loại hình nghệ thuật khác”, nhà viết kịch Chu Thơm nói. Ông cũng lưu ý, dù có nhiều đổi mới, vẫn còn thiếu yếu tố ứng tác, ngẫu hứng, cái tinh túy từng làm nên sức sống của chèo cổ, vẫn ít thấy trong các vở hiện nay.
Khán giả ngồi kín lối đi
Những ngày cuối của Liên hoan Chèo toàn quốc 2025, Bắc Ninh chìm trong mưa rét, nhưng khán phòng Trung tâm Văn hóa - Triển lãm tỉnh vẫn luôn “nóng” bởi không khí nghệ thuật. Các đơn vị nghệ thuật thay phiên biểu diễn mỗi ngày hai suất, buổi sáng lúc 9h30 và buổi tối lúc 20h, tạo nên một “đại tiệc sân khấu” sôi động giữa mùa đông miền Bắc.
Tối diễn vở Nguyễn Văn Cừ: Tuổi trẻ chí lớn của Nhà hát Chèo Quân đội, từ 16h, khán giả đã nườm nượp kéo đến để giữ chỗ; những hàng ghế dọc lối đi nhanh chóng kín đặc người. Nhiều khán giả thậm chí để lại áo khoác “xí chỗ” ngay sau khi kết thúc suất diễn buổi sáng. Đây là hiện tượng có lẽ chỉ thấy ở những concert quốc dân trong thời gian gần đây. Nhiều khán giả từ tò mò, đến bị thuyết phục và có chút tiếc nuối vì ngày vui ngắn chẳng tày gang.
Trong suốt hai tuần diễn ra liên hoan, vợ chồng ông Nguyễn Văn Diên (xã Việt Thống), hầu như cứ cách ngày lại chở nhau qua quãng đường hơn 20 km lên Trung tâm triển lãm Bắc Ninh để xem chèo. “Liên hoan có 21 vở thì chúng tôi xem được 14 vở. Chả mấy khi mới được xem chèo đã đời như thế. Hôm nào định đi là bà nhà tôi thổi cơm từ sáng sớm, đóng hộp để ăn trưa và ăn chiều, xem xong vở diễn tối thì mới về”, ông Diên chia sẻ.
Tranh thủ ngày nghỉ, em Ngọc Anh (lớp 10, THPT Hoàng Quốc Việt) cùng các bạn đi xem Chuyện công chúa triều Trần. Ngọc Anh cho biết: “Đây là hoạt động ngoại khóa của chúng em. Trước đó em chưa từng được đi xem chèo trực tiếp như thế này, không ngờ hay thế. Mặc dù là đề tài lịch sử nhưng câu chuyện rất cuốn hút, khiến chúng em cũng hồi hộp theo. Em phục nhất là những đoạn thoại dài như thế nhưng các cô chú diễn viên đều nhớ nằm lòng, còn hát rất mượt. Sau đây, khi về em sẽ tìm đọc lại toàn bộ phần sử và dã sử về các vị vua triều Trần”.
Theo nhà nghiên cứu Trần Minh Đức, việc những học sinh như Ngọc Anh chủ động đến rạp xem chèo là tín hiệu rất đáng mừng, cho thấy khán giả trẻ không hề quay lưng với nghệ thuật truyền thống nếu biết cách tiếp cận phù hợp. “Không thể phủ nhận rằng thị trường giải trí hiện nay vô cùng khốc liệt. Từ concert âm nhạc, livestream cho đến TikTok, phim ảnh… tất cả đều vận hành bằng công nghệ, hình ảnh và chiến lược truyền thông bài bản. Trong khi đó, sân khấu truyền thống như chèo lại chủ yếu dựa vào tình yêu nghề và thói quen thưởng thức cũ, nên dễ bị yếu thế trong cuộc cạnh tranh giành sự chú ý của công chúng”, ông Đức nhận định.
Liên hoan Chèo toàn quốc 2025 do Bộ VHTT&DL giao Cục Nghệ thuật biểu diễn chủ trì, phối hợp với Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam và Sở VHTT&DL Bắc Ninh cùng các đơn vị liên quan tổ chức. Hai vở diễn đoạt huy chương Vàng năm nay gồm: vở Nguyễn Văn Cừ - Tuổi trẻ chí lớn (Nhà hát Chèo Quân đội) và vở Thiên mệnh (Nhà hát Chèo Bắc Ninh). Nam, nữ diễn viên đoạt giải Xuất sắc gồm: NSƯT Quốc Phòng (Nhà hát Chèo Hà Nội) và NSƯT Quỳnh Mai (Nhà hát Chèo Bắc Ninh).
Tuy nhiên, theo ông Minh Đức, chính sự chân thực, tính kể chuyện và yếu tố gần gũi của chèo lại là “vũ khí” giúp loại hình này có thể kết nối với người trẻ. Những vở diễn được dàn dựng hiện đại, có nội dung lịch sử nhưng lời thoại sinh động, âm nhạc hấp dẫn, vẫn có thể khiến học sinh háo hức, tò mò và tự tìm hiểu thêm về văn hóa dân tộc. Theo ông, nếu được đầu tư đúng hướng, mỗi buổi diễn chèo có thể trở thành một lớp học lịch sử sống động, giúp người xem, đặc biệt là giới trẻ, vừa giải trí, vừa hiểu hơn về cội nguồn văn hóa Việt.