Nhiều tuyến phố đi bộ đang được coi là “động cơ” để kinh tế đêm cất cánh, nhưng thực tế, một số mô hình vẫn chưa đạt kỳ vọng. Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội, rào cản đầu tiên nằm ở quy hoạch và hạ tầng kết nối.
“Không thể chỉ đóng đường lại để dành cho người đi bộ là thành phố đi bộ,” ông nhấn mạnh. Các tuyến này cần hệ thống chiếu sáng, vệ sinh, hạ tầng gửi xe, phương tiện công cộng kết nối đồng bộ, nếu không, không gian phố đi bộ chỉ dừng ở mức một đoạn đường tạm thời phong tỏa, thiếu sức hấp dẫn để trở thành điểm đến du lịch và kinh tế đêm.
Một nút thắt khác là sản phẩm văn hóa và hoạt động nghệ thuật ban đêm còn đơn điệu. Phố đi bộ Hồ Gươm được xem là hình mẫu khi biến không gian công cộng thành nơi sinh hoạt, giao lưu văn hóa sôi động. Tuy nhiên, các mô hình ở Hồ Tây hay Sơn Tây chưa làm được điều này.
“Chúng ta phải có những sản phẩm đặc trưng phù hợp với môi trường, cảnh quan, đối tượng khách, từ đó tạo lợi thế so sánh,” PGS.TS Bùi Hoài Sơn phân tích. Ông cho rằng, thay vì nhân bản những mô hình giống nhau, Hà Nội cần tạo ra các điểm nhấn riêng như nghệ thuật ánh sáng ven sông Hồng, không gian biểu diễn mở, hoặc chợ đêm sáng tạo.
KTS Đào Ngọc Nghiêm (Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển Đô thị Việt Nam, nguyên Giám đốc Sở Quy hoạch Kiến trúc Hà Nội) cho rằng, trước khi mở một tuyến phố đi bộ, chính quyền phải xác định được nét đặc trưng về di sản, văn hóa của khu vực là gì. Đó có thể là di sản về cảnh quan thiên nhiên, danh nhân văn hóa, di tích lịch sử, ẩm thực truyền thống…
Sau đó, không gian phố đi bộ cần được thiết kế nhằm tái hiện và phát huy những giá trị này. Các nhà tổ chức có thể trưng bày tác phẩm nghệ thuật truyền thống và đương đại chứa đựng câu chuyện văn hóa, lịch sử… của địa phương qua pano, áp phích, tượng điêu khắc, tranh lớn hay các hiệu ứng nghệ thuật như nhạc nước và đèn chiếu…
KTS Phạm Hoàng Phương (Viện Kiến trúc Quốc gia, Bộ Xây dựng) kiến nghị thành phố có thể cải tạo và chỉnh trang các công trình kiến trúc dọc theo tuyến phố nhưng vẫn phải gìn giữ vẻ đẹp truyền thống, hạn chế xây mới theo kiểu “lai căng, học đòi” làm phá vỡ cảnh quan. Điều này giúp bảo tồn các di sản văn hóa, phát triển được các yếu tố hiện đại mà không làm mất đi bản sắc vốn có.
Ở góc độ du khách, Mai Lâm, 27 tuổi, đến từ TPHCM chia sẻ sau khi trải nghiệm phố đi bộ Hồ Gươm: “Nếu có thêm khu nghệ thuật đường phố hoặc chợ đêm thiết kế theo chủ đề thì chắc chắn tôi sẽ quay lại nhiều lần”.
Nhiều du khách quốc tế cũng đồng tình rằng Hà Nội hoàn toàn có thể học hỏi mô hình đa tầng từ các thành phố lớn: khu ẩm thực với các món đặc sản địa phương, khu nghệ thuật đường phố cho các màn trình diễn tương tác, và khu mua sắm đêm. Sự đa dạng này không chỉ kéo dài thời gian lưu trú của khách du lịch mà còn hình thành dòng chảy kinh tế đêm bền vững.
Ngoài ra, tâm lý tiêu dùng thực dụng của cư dân đô thị cũng là yếu tố cần tính đến. Khi sản phẩm văn hóa chưa đủ đặc sắc, nhiều người dân chỉ coi phố đi bộ là nơi dạo chơi cuối tuần, mua vài món ăn vặt chứ chưa phải điểm hẹn trải nghiệm văn hóa. PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhận định: “Chúng ta cần khích lệ cộng đồng địa phương tham gia, họ phải là những chủ nhân kể câu chuyện của chính không gian này.” Khi người dân trở thành hạt nhân, cùng tham gia vận hành các hoạt động nghệ thuật và dịch vụ, phố đi bộ mới có sức sống bền vững thay vì chỉ là “sân khấu” cho du khách.
Chính sách quản lý cũng cần được điều chỉnh theo hướng đồng bộ và mở rộng hợp tác công - tư. Theo ông Sơn, Nghị quyết 68 đã mở đường cho kinh tế tư nhân tham gia sâu hơn vào việc tổ chức không gian phố đi bộ. Tuy nhiên, vẫn thiếu cơ chế ưu đãi cho hộ kinh doanh nhỏ và nghệ sĩ độc lập, những thành phần tạo nên bản sắc cho kinh tế đêm. Ở nhiều nước, mô hình phố đi bộ thành công khi chính quyền không ôm trọn việc quản lý mà ủy quyền cho các đơn vị tư nhân chuyên nghiệp vận hành, nhà nước giữ vai trò giám sát và tạo môi trường pháp lý thuận lợi. Cách làm này vừa giảm gánh nặng ngân sách vừa bảo đảm sự năng động trong khai thác dịch vụ và sản phẩm văn hóa.
Một vấn đề khác là cách quản lý hiện nay còn tập trung nhiều vào khâu hành chính mà chưa chú ý đủ đến yếu tố trải nghiệm. Không gian phố đi bộ phải là “xã hội thu nhỏ”, nơi vừa có cơ chế kiểm soát tiếng ồn, vệ sinh, an ninh, vừa tạo điều kiện cho các hoạt động nghệ thuật đường phố, biểu diễn ngoài trời. PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh: “Chúng ta phải xử lý hài hòa để phố đi bộ không chỉ phát triển mạnh mẽ, truyền cảm hứng cho xã hội mà còn tránh được những phản ứng tiêu cực từ cộng đồng.”
Theo các chuyên gia về quy hoạch đô thị và văn hóa, không khó để lý giải sự thất bại toàn tập của hai tuyến phố đi bộ tại phố Nguyễn Văn Tuyết và hồ Ngọc Khánh.
Theo kiến trúc sư KTS Đào Ngọc Nghiêm, phố đi bộ là mô hình không có gì mới mẻ. Phố đi bộ bắt đầu nở rộ từ cuối thế kỷ 20 tại các nước phát triển, và đã được Hà Nội nghiên cứu thực hiện từ năm 1996. Tuy nhiên, thất bại là kết quả của việc vội vã chạy theo xu thế mà không nghiên cứu, tìm hiểu và chuẩn bị kỹ càng.
“Việc đầu tiên là phải chọn đúng địa điểm cho phố đi bộ. Ví dụ, Hồ Gươm là địa điểm nổi tiếng về văn hóa, lịch sử, du lịch, được cả người dân Việt Nam lẫn du khách quốc tế biết đến. Hay Thành cổ Sơn Tây là di tích lịch sử cấp quốc gia, gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử hào hùng của đất nước và có kiến trúc độc đáo. Còn Nguyễn Văn Tuyết và hồ Ngọc Khánh không có dấu ấn nào về lịch sử, văn hóa, chỉ có không gian đi bộ và hàng quán thông thường nên rất khó hút khách”, KTS Nghiêm nói.
Theo nhà văn, nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Ngọc Tiến, khu vực phố Nguyễn Văn Tuyết và hồ Ngọc Khánh luôn đông đúc vào ngày thường bởi tệp khách hàng chính là dân văn phòng, công sở và sinh viên. Tuy nhiên, họ chỉ tạt vào để ăn cho no bụng, không phải để thưởng thức vì thời gian eo hẹp và chất lượng đồ ăn không quá đặc biệt. Do đó, họ không có lý do gì để quay trở lại vào cuối tuần, khi họ có thể dành thời gian cho những trải nghiệm phong phú, độc đáo hơn.
Ông Tiến cũng đánh giá phố đi bộ Đảo Ngọc - Ngũ Xã và Trần Nhân Tông tuy không ế ẩm nhưng vẫn chỉ hoạt động ở mức làng nhàng, chưa có điểm gì quá đặc sắc. Nếu đặt cạnh phố đi bộ là Hồ Gươm và Thành cổ Sơn Tây, phố đi bộ Đảo Ngọc - Ngũ Xã và Trần Nhân Tông còn lép vế.
hầu hết người sống Hà Nội đề cao sự tiện lợi, thoải mái trong việc ăn uống, do phong cách sống đô thị hiện đại yêu cầu tính thực dụng cao. Họ muốn tự đi xe đến quán, gửi xe rồi vào trong ngồi ăn uống luôn, chứ chẳng ai muốn đi bộ vài trăm mét vì một cốc cà phê hay một bát phở, bát bún.
“Tôi nghĩ chúng ta có thể phát huy thêm thế mạnh của hai tuyến phố đi bộ này. Cụ thể, với lợi thế về không gian, phố đi bộ Trần Nhân Tông nên tổ chức thêm các sự kiện văn hóa - nghệ thuật đặc sắc thay vì dành hầu hết diện tích cho trò chơi xe điện trẻ em. Còn phố đi bộ Đảo Ngọc - Ngũ Xã nếu xác định phát triển theo hướng phố ẩm thực, nên có nhiều món ăn đặc biệt hơn nữa, không nên “ỷ lại” vào món phở cuốn”, nhà văn chia sẻ.
KTS Phạm Hoàng Phương chia sẻ, các tuyến phố đi bộ hoạt động kém hiệu quả tại thủ đô thường thiếu hai tiêu chí: tính hấp dẫn về thẩm mỹ và văn hóa trên cơ sở truyền tải rõ nét bản sắc đô thị; tính tiện nghi và phong phú về dịch vụ và thương mại.
KTS Đào Ngọc Nghiêm chia sẻ, từ kinh nghiệm “làm” phố đi bộ của những nước phát triển như Anh, Đức, Nhật Bản, Trung Quốc…, cần tạo lập sự liên kết thuận lợi với hệ thống giao thông xung quanh, nhất là các tuyến giao thông công cộng để giúp người dân và du khách tiếp cận phố đi bộ dễ dàng.
“Theo tôi, cả phố đi bộ Hồ Gươm và Thành cổ Sơn Tây cũng chưa thể làm tốt điều này. Để tiếp cận phố đi bộ Hồ Gươm, phương tiện khả thi nhất là xe máy, nên người dân và du khách phải chấp nhận gửi xe ở những bãi trông xe tự phát, bị “chặt chém” với mức giá có thể lên tới 50.000 - 100.000 đồng/xe. Còn phố đi bộ Thành cổ Sơn Tây chưa có tuyến giao thông nào nối trực tiếp từ trung tâm thành phố, nên chưa phát huy được hết tiềm năng sẵn có”, KTS Nghiêm nhận xét.
Bên cạnh đó, chính sách xã hội hóa đầu tư là điều then chốt. PGS.TS Bùi Hoài Sơn cho rằng có thể học kinh nghiệm Hội An trong việc hỗ trợ 40-70% chi phí trùng tu nhà cổ để giữ bản sắc địa phương. Hà Nội hoàn toàn có thể áp dụng cơ chế tương tự để khuyến khích các hộ kinh doanh văn hóa đặc thù và nghệ sĩ đường phố, đồng thời ưu đãi thuế cho các doanh nghiệp đầu tư vào hoạt động văn hóa đêm. “Muốn phố đi bộ sống được, phải tạo điều kiện cho nghệ sĩ sáng tạo và cho doanh nghiệp nhìn thấy lợi nhuận từ văn hóa,” ông nhấn mạnh.
Một giải pháp khác là áp dụng mô hình TOD (phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng), kết nối các tuyến phố đi bộ với metro trong tương lai. Việc này sẽ mở rộng phạm vi tiếp cận, giúp các tuyến phố mới như Trần Nhân Tông, Đảo Ngọc - Ngũ Xã hay Cổ Loa - Đông Anh trở thành những cực kinh tế đêm mới, không chỉ gói gọn ở Hồ Gươm.
PGS.TS Bùi Hoài Sơn đề xuất thử nghiệm mô hình phố đi bộ theo chủ đề như phố ẩm thực, phố nghệ thuật hay phố thời trang để đa dạng hóa trải nghiệm. Mỗi không gian có thể tích hợp những sản phẩm công nghiệp văn hóa riêng, từ trình diễn ánh sáng đến biểu diễn đường phố, tạo thành chuỗi “điểm đến trải nghiệm” cho cả người dân lẫn du khách quốc tế.
Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, "không gian phố đi bộ là cách chúng ta biến văn hóa thành một nguồn lực phát triển thực sự". Ông cho rằng, "khi những không gian này được đầu tư bài bản, chúng sẽ tạo ra những giá trị lâu dài về kinh tế, du lịch và xã hội". "Đây chính là hướng đi để Hà Nội có thể cạnh tranh với các thành phố lớn trong khu vực về kinh tế đêm và sức hút văn hóa".
