Tôi nghĩ trẻ em là đối tượng đặc biệt cần được bảo vệ về dữ liệu cá nhân. Không chỉ vì các em chưa đủ năng lực tự quyết mà vì vết xước số hóa không tự lành như vết xước ngoài da. Ảnh mặt, ngày sinh, trường học, vài câu đồn đoán về sức khỏe… những mảnh rời đó có thể ráp lại thành bản đồ cuộc đời của một đứa trẻ. Người lớn phải chịu trách nhiệm trước khi bấm nút.
Pháp luật của chúng ta đã nói rất rõ. Luật Trẻ em ghi nhận quyền bất khả xâm phạm đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình. Trẻ em phải được bảo vệ danh dự, nhân phẩm, bí mật thư tín và các hình thức trao đổi thông tin riêng tư khác. Đó là nguyên tắc nền tảng. Không phải lời khuyên đạo đức mà là mệnh lệnh pháp lý.
Khung pháp lý dữ liệu cá nhân cũng đã chuyển động mạnh. Nghị định 13/2023/NĐ-CP lần đầu đặt ra chương riêng về dữ liệu trẻ em. Muốn xử lý dữ liệu của trẻ từ đủ 7 tuổi, phải có đồng ý của chính trẻ và của cha mẹ hoặc người giám hộ. Không thể viện cớ “cộng đồng quan tâm” để bỏ qua thủ tục đồng ý. Đây là yêu cầu pháp lý rất cụ thể với nền tảng, KOL và cả cơ quan báo chí.
Năm nay Quốc hội còn thông qua Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân, sẽ có hiệu lực từ 1.1.2026. Luật nâng khung nghĩa vụ, mở rộng phạm vi áp dụng cả với tổ chức nước ngoài xử lý dữ liệu của công dân Việt Nam. Trẻ em vì thế sẽ có một mái vòm pháp lý dày hơn. Vấn đề còn lại là thực thi.
Hơn một tháng trước, mạng xã hội xôn xao vì những hình ảnh được cho là chụp lén liên quan đến đời sống riêng tư của hai nghệ sĩ nổi tiếng và hai em bé sơ sinh. Hình ảnh bị chia sẻ ồ ạt, bất chấp ranh giới gia đình. Tranh cãi bùng lên. Cái tên thì được bàn tán nhưng người bị tổn thương trực tiếp là trẻ con. Chúng đâu đã chọn việc bước ra ánh đèn.
Chưa nguội chuyện đó, lại tới clip hai con gái của ca sĩ P. Q. A bị quay rõ mặt khi đi cùng mẹ. Video bị cắt ghép. Bình luận ác ý ném vào trẻ nhỏ. Người mẹ phải lên tiếng kêu gọi dừng lại. Tôi đứng về phía người mẹ ấy. Vì đằng sau mỗi khung hình là tâm lý non nớt của một đứa trẻ.
Bối cảnh số khiến rủi ro dày đặc hơn. Tỷ lệ trẻ em Việt Nam dùng internet ở lứa 12–13 tuổi là 82%, lứa 14–15 là 93%. Các em online mỗi ngày. Không gian mạng là lớp học thứ hai. Cũng là nơi chứa bẫy.
Một tài liệu cơ quan quản lý công bố cuối 2024 còn nêu con số lạnh gáy. Năm 2023 có hơn 533 nghìn báo cáo tới NCMEC (Trung tâm quốc gia về trẻ em mất tích và bị bóc lột của Hoa Kỳ) liên quan nội dung xâm hại tình dục trẻ em trên mạng có liên quan đến Việt Nam. Dù còn cần phân tích sâu về phân loại báo cáo, cường độ tín hiệu rủi ro là không thể coi nhẹ. Chúng ta không thể nói “đó chỉ là mạng”. Vì dữ liệu không nằm nguyên trên máy chủ. Nó đi xa hơn thế.
Nhìn ra quốc tế để thấy chuẩn mực. Ở châu Âu, GDPR quy định muốn dựa vào sự đồng ý của trẻ em trên môi trường dịch vụ thông tin, các nước chỉ được hạ tuổi đồng ý xuống tối đa 13. Dưới ngưỡng đó phải có sự đồng ý của cha mẹ và phải kiểm chứng hợp lý. Đây là tấm hàng rào đầu tiên.
Không chỉ dừng ở câu chữ, cơ quan châu Âu đã phạt nặng các nền tảng vi phạm quyền riêng tư trẻ em. TikTok từng bị DPC Ireland phạt nặng do mặc định tài khoản công khai cho người dùng trẻ và xử lý dữ liệu trẻ em không phù hợp. Các quyết định yêu cầu nền tảng sửa thiết kế để thân thiện với trẻ. Tiền phạt không làm lành vết thương cho các em. Nhưng tạo động lực để “riêng tư theo mặc định” thành tiêu chuẩn.
Vương quốc Anh đi xa thêm với Bộ Quy tắc Thiết kế phù hợp lứa tuổi. Mười lăm chuẩn mực. Dữ liệu tối thiểu. Bật sẵn mặc định an toàn. Cảnh báo theo ngữ cảnh. Không ép trẻ đổi quyền riêng tư để vào chơi. Cái hay của họ là dịch nguyên tắc thành yêu cầu kỹ thuật. Từ đó cơ quan giám sát có thước đo để buộc nền tảng tuân thủ.
Ở Hoa Kỳ, COPPA đòi hỏi “đồng ý của cha mẹ có thể kiểm chứng” trước khi thu thập dữ liệu trẻ dưới 13 tuổi. Quy định không gò bó vào một hình thức nhưng nhấn mạnh trách nhiệm của doanh nghiệp trong việc bảo đảm đúng người cho phép.
Từ các chuẩn mực đó, tôi đề nghị một nguyên tắc hành nghề khi liên quan tới trẻ em. Với báo chí, nền tảng, KOL, cả phụ huynh. Một là riêng tư theo mặc định. Nếu chưa có đồng ý đủ điều kiện, hãy che mặt, che thông tin định danh. Đừng hỏi vì sao phải che. Hãy hỏi vì sao lại không. Pháp luật trong nước đã sẵn khung. Trẻ từ đủ 7 tuổi phải cùng cha mẹ đồng ý thì mới được xử lý dữ liệu. Luật mới sắp có hiệu lực sẽ siết kỷ cương hơn nữa.
Hai là tối thiểu dữ liệu. Khi bắt buộc phải công bố thông tin vì lợi ích công cộng, chỉ công bố phần thật sự cần thiết. Không cần ngày sinh chính xác. Không cần trường lớp. Không cần lịch sinh hoạt. Đừng vô tình tặng kẻ xấu bản đồ tiếp cận một đứa trẻ. Nguyên tắc tối thiểu hóa dữ liệu là sợi chỉ đỏ trong các đạo luật hiện đại. Không có lý do gì chúng ta bỏ qua.
Ba là thiết kế có lợi cho trẻ. Nền tảng Việt Nam hoàn toàn có thể học mô hình của Anh. Bật an toàn mặc định. Tắt định vị và nhắn tin lạ với tài khoản vị thành niên trừ khi có sự đồng ý kiểm chứng. Giảm thông báo kéo dài thời gian online. Đặt cảnh báo theo ngữ cảnh bằng ngôn ngữ trẻ hiểu. Đừng chờ đến khi bị phạt mới sửa.
Bốn là kỷ luật người lớn. Trường học không được dán bảng thông tin nhạy cảm của học sinh. Cơ quan tổ chức sự kiện phải có vùng an toàn cho con em nghệ sĩ hay khách mời. Phụ huynh không nên công khai nhật ký số của con. Một số ảnh xinh xắn hôm nay có thể là mũi khoan dữ liệu ngày mai. Quyền tự hào làm cha mẹ không cho phép xâm phạm quyền riêng tư của một đứa trẻ.
Tôi không phủ nhận có lúc lợi ích công cộng cần hình ảnh và thông tin. Khi một vụ bạo hành ở trường bị phanh phui, công bố dữ liệu tối thiểu có thể giúp ngăn chặn cái ác. Khi tìm kiếm trẻ lạc, xã hội cần chia sẻ có kiểm soát. Tự do báo chí cũng là giá trị cần bảo vệ. Nhưng giới hạn luôn nằm ở nguyên tắc lợi ích tốt nhất cho trẻ. Khi có nghi ngờ, hãy chọn phương án ít xâm phạm hơn. Luật đã đặt ngưỡng. Chuẩn mực quốc tế đã vạch đường. Chúng ta có đủ cơ sở để bảo vệ các em mà không bóp nghẹt thông tin. Câu chuyện riêng tư của trẻ em không phải chuyện nhỏ.