Khi “hay quên” không còn là chuyện tuổi già
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hiện có khoảng 55 triệu người trên thế giới đang sống chung với sa sút trí tuệ và mỗi năm lại có thêm gần 10 triệu ca mắc mới. Tại Bệnh viện Bạch Mai, chúng tôi cũng ghi nhận số lượng bệnh nhân đến khám và điều trị vì những vấn đề liên quan đến trí nhớ và suy giảm nhận thức ngày một tăng rõ rệt. Đây là thực trạng đáng báo động, đòi hỏi sự quan tâm đúng mức từ cộng đồng.
Nhiều người vẫn nghĩ trí nhớ kém đi là một phần tất yếu của tuổi già. Tuy nhiên, ranh giới giữa sự đãng trí thông thường và suy giảm nhận thức bệnh lí là rất mong manh. Nếu việc quên chỉ xảy ra thỉnh thoảng, chẳng hạn quên tên người quen hay để quên đồ vật, nhưng sau đó có thể nhớ lại khi được gợi ý thì đó vẫn được coi là bình thường. Ngược lại, khi người bệnh thường xuyên quên các sự kiện mới xảy ra, khó hoặc không thể nhớ lại ngay cả khi có gợi ý, thậm chí quên cách sử dụng những vật dụng quen thuộc, thì đó là dấu hiệu của suy giảm nhận thức. Tình trạng này gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến công việc, sinh hoạt và khả năng tự lập của người bệnh.
Những dấu hiệu cảnh báo sớm cần lưu ý
Những biểu hiện cần đặc biệt chú ý gồm: trí nhớ suy giảm ảnh hưởng đến cuộc sống hằng ngày như hỏi đi hỏi lại cùng một chuyện, quên các sự kiện quan trọng gần đây; khó khăn trong lập kế hoạch và giải quyết vấn đề, chẳng hạn rối loạn khi nấu ăn theo công thức quen thuộc hoặc quản lí tài chính cá nhân; lẫn lộn về thời gian và không gian, có thể bị lạc ngay cả trong khu phố quen thuộc; gặp khó khăn trong việc tìm từ để diễn đạt, dễ gọi sai tên đồ vật; thường xuyên để đồ ở những chỗ bất thường và không thể nhớ lại, thậm chí còn nghi ngờ người khác lấy cắp; đưa ra những quyết định thiếu hợp lí trong chi tiêu hoặc lựa chọn không phù hợp với thời tiết; thay đổi tâm trạng và tính cách bất thường, trở nên dễ cáu gắt, bồn chồn hoặc trầm cảm; dần rút lui khỏi công việc, sở thích và các hoạt động xã hội. Việc nhận biết sớm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng vì mở ra cơ hội can thiệp kịp thời, làm chậm tiến triển của bệnh và giúp gia đình có sự chuẩn bị tốt nhất.
Có hai nhóm yếu tố nguy cơ dẫn đến suy giảm nhận thức. Nhóm không thể thay đổi bao gồm tuổi tác và di truyền. Nguy cơ mắc bệnh tăng đáng kể sau tuổi 65, và nếu trong gia đình có người mắc bệnh Alzheimer thì nguy cơ cũng cao hơn. Tuy nhiên, tiền sử gia đình chỉ làm tăng nguy cơ chứ không đồng nghĩa là một bản án chắc chắn. Nhóm còn lại gồm những yếu tố có thể thay đổi và kiểm soát được. Các bệnh lí tim mạch và chuyển hóa như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu, béo phì là những tác nhân quan trọng. Lối sống không lành mạnh như hút thuốc, lạm dụng rượu bia, ăn nhiều đường và chất béo bão hòa cũng góp phần thúc đẩy quá trình suy giảm. Việc thiếu vận động cả thể chất lẫn trí tuệ, ít giao tiếp xã hội, tình trạng trầm cảm, lo âu kéo dài và rối loạn giấc ngủ không được điều trị cũng là những yếu tố nguy cơ lớn. Tin tốt là phần lớn những yếu tố này đều có thể kiểm soát. Việc thay đổi lối sống chính là chìa khóa hiệu quả nhất để bảo vệ sức khỏe não bộ.
Để phòng ngừa suy giảm nhận thức, mỗi người nên duy trì vận động thể chất đều đặn. Không nhất thiết phải tập những bài tập nặng, chỉ cần đi bộ, tập dưỡng sinh, yoga hay làm vườn khoảng 30 phút mỗi ngày cũng đã rất hữu ích. Chế độ ăn uống cân bằng, giàu rau xanh, cá, các loại hạt và dầu thực vật theo kiểu ăn Địa Trung Hải sẽ tốt cho não bộ, đồng thời cần hạn chế thực phẩm nhiều đường, mỡ động vật và đồ chế biến sẵn. Bộ não cũng cần được “rèn luyện” thường xuyên bằng việc đọc sách, chơi cờ, giải ô chữ, học ngoại ngữ hoặc kỹ năng mới để duy trì sự linh hoạt. Việc tăng cường giao tiếp xã hội, tham gia câu lạc bộ, trò chuyện với bạn bè, người thân cũng giống như một dạng “thể dục” cho não. Bên cạnh đó, giấc ngủ chất lượng từ 7 đến 9 tiếng mỗi đêm là thời gian não bộ tự dọn dẹp và củng cố trí nhớ. Cuối cùng, việc kiểm soát tốt các bệnh nền như tăng huyết áp, tiểu đường hay rối loạn mỡ máu, cũng như điều trị sớm các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu là yếu tố không thể bỏ qua.
Nếu bản thân hoặc người thân có những dấu hiệu đáng lo ngại về trí nhớ, hành vi hay cảm xúc, hãy đến khám tại các cơ sở y tế uy tín. Việc tự chẩn đoán hoặc bỏ qua triệu chứng có thể khiến chúng ta bỏ lỡ giai đoạn điều trị hiệu quả nhất. Một số nguyên nhân như thiếu vitamin B12 hoặc bệnh lí tuyến giáp hoàn toàn có thể điều trị và hồi phục nếu được phát hiện sớm. Chẩn đoán kịp thời không chỉ giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của người bệnh mà còn giảm gánh nặng cho gia đình và xã hội.
Sáu nguyên tắc vàng để phòng ngừa suy giảm nhận thức
Sáu nguyên tắc đơn giản và hiệu quả mà mọi người nên áp dụng ngay từ hôm nay, không chỉ người cao tuổi mà cả những người trẻ tuổi:
Vận động thể chất đều đặn: không cần các bài tập quá nặng. Đi bộ, dưỡng sinh, yoga, làm vườn ….ít nhất 30 phút mỗi ngày
Chế độ ăn uống lành mạnh cho não: ưu tiên rau xanh, cá, các loại hạt, dầu thực vật (chế độ ăn Địa Trung Hải). Hạn chế đường, mỡ động vật và thực phẩm chế biến sẵn.
Luôn thử thách trí não: đừng để bộ não "nghỉ hưu". Hãy đọc sách, chơi cờ, giải ô chữ, học một ngôn ngữ mới hoặc một kỹ năng mới. Các hoạt động này giúp duy trì sự linh hoạt và khả năng thích ứng của não bộ.
Tăng cường tương tác xã hội: tham gia các câu lạc bộ, hoạt động cộng đồng, thường xuyên trò chuyện với con cháu, bạn bè. Giao tiếp xã hội là một hình thức "tập thể dục" tuyệt vời cho não.
Ngủ đủ giấc và chất lượng: giấc ngủ sâu (7-9 tiếng mỗi đêm) là thời gian để não bộ tự "dọn dẹp" và củng cố trí nhớ. Hạn chế sử dụng thiết bị điện tử trước khi ngủ.
Quản lí tốt các bệnh nền: kiểm soát chặt chẽ huyết áp, đường huyết, mỡ máu. Điều trị dứt điểm các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu.
