Trong cuốn hồi ký Cậu bé ở hang và Hoa Học Trò, nhà báo - nhà văn Nguyễn Như Mai đưa người đọc trở lại tuổi thơ ở vùng núi Cao Bằng: Sống trong hang đá, chạy giặc, đến trường theo tiếng kẻng. Giữa hoàn cảnh thiếu thốn, ông sớm bộc lộ niềm say mê chữ nghĩa: Lập nhóm bút học trò, làm báo tường Mặt Trời Mọc, mạnh dạn gửi bài cho báo Thiếu niên Tiền phong và có nhuận bút đầu tiên.
Bước vào tuổi thanh niên, trong không khí xây dựng đất nước, tác giả chọn ngành địa chất, một nghề vất vả nhưng thiết thực. Những năm tháng này rèn cho ông tư duy khoa học, tính kỷ luật, khả năng quan sát, những phẩm chất sau này trở thành nền tảng quan trọng cho nghề báo và nghề viết. Rời ghế nhà trường, tác giả về Nhà xuất bản Khoa học và Kĩ thuật, bền bỉ làm công việc biên tập, biên soạn, dịch thuật suốt 25 năm.
Hoa Học Trò - một thời thăng hoa là phần trung tâm của cuốn sách. Tác giả từ môi trường xuất bản khoa học chuyển sang báo Thiếu niên Tiền phong, rồi cùng đồng nghiệp chuẩn bị, khai sinh và phát triển tờ Hoa Học Trò - tờ báo tuổi teen gắn bó với nhiều thế hệ học trò Việt Nam.
Trong Cậu bé ở hang và Hoa Học Trò, tác giả Nguyễn Như Mai cũng dành nhiều trang viết xúc động về bạn đọc, đồng nghiệp, nhà văn trẻ, cùng những kỉ niệm đặc biệt với Đại tướng Võ Nguyên Giáp và bạn bè quốc tế trong Festival Thanh niên và Sinh viên thế giới tại Algérie.
Sau này ông tham gia nhiều vào việc viết sách với tập thơ thiếu nhi Chim gõ kiến và những cuốn sách khoa học dành cho trẻ em như Kho báu trong lòng đất, Tò mò đến xứ sở kỳ lạ, Từ trong nhà ra ngoài sân…
Cùng các cộng sự, ông tham gia xây dựng các bộ sách lịch sử - địa lí được xuất bản tại Nhà xuất bản Kim Đồng như Sử ta - Chuyện xưa kể lại, Hiền tài là nguyên khí quốc gia, Chuyện hay sử Việt, Những vị vua trẻ trong sử Việt, Thiên nhiên đất nước ta… với mục tiêu làm cho lịch sử trở nên gần gũi, dễ hiểu với bạn đọc nhỏ tuổi.
Cậu bé ở hang và Hoa Học Trò không chỉ là câu chuyện đời của một người mà còn là tấm gương về nghị lực, nhân cách và trách nhiệm xã hội của một trí thức Việt Nam.
Từ một cậu bé sống trong hang đá giữa chiến tranh, Nguyễn Như Mai đã bước ra ánh sáng bằng con đường học tập và lao động, rồi dành trọn cuộc đời để đồng hành, nâng đỡ các thế hệ thanh thiếu niên.
Dù là hồi ký, nhưng những trang viết không chỉ kể những kỉ niệm cá nhân mà còn tái hiện một phần lịch sử, văn hóa, giáo dục Việt Nam qua trải nghiệm rất cụ thể, chân thực của tác giả.
Cuốn hồi ký còn là một lát cắt hiếm hoi về tuổi thơ thời chiến, chân thực và giàu nhân văn tái hiện sinh động đời sống giữa bom đạn, giúp thế hệ hôm nay hiểu rõ hơn trẻ em Việt Nam đã lớn lên như thế nào trong chiến tranh.
Tác giả Nguyễn Như Mai sinh năm 1940, quê Cao Bằng. Tuổi thơ của ông gắn với thời chiến, có giai đoạn phải sống trong hang đá để tránh bom.
Tốt nghiệp ngành Địa chất, ông từng công tác tại Nhà xuất bản Khoa học và Kĩ thuật với vai trò biên tập viên.
Ông là nhà báo kỳ cựu của báo Thiếu niên Tiền phong và là một trong những người góp phần đặt nền móng và phát triển tờ báo Hoa Học Trò. Ông là hình ảnh một trí thức mực thước, làm nghề tử tế, suốt đời đặt thanh thiếu niên ở vị trí trung tâm trong mọi sáng tạo của mình.
