Vì sao lựa chọn Xẩm?
Say Xẩm là chiến dịch truyền thông nhằm lan tỏa giá trị của nghệ thuật hát Xẩm tới giới trẻ. Đứng sau dự án là 4 bạn sinh viên Trường đại học FPT tài năng, sáng tạo và tâm huyết với nghệ thuật truyền thống. Không chỉ vậy, các bạn đã rất táo bạo khi lựa chọn một loại hình nghệ thuật dân gian được coi là khó tiếp cận với giới trẻ.
Hát Xẩm là một loại hình diễn xướng dân gian có lịch sử hơn 700 năm. Đến năm 2022, hát Xẩm chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, song trên thực tế, loại hình này vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc bảo tồn và truyền dạy. “Hát Xẩm là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia cần được bảo tồn khẩn cấp, và cũng là loại hình có rất ít tư liệu, ít không gian diễn xướng và gần như vắng bóng trong đời sống văn hoá của người trẻ”, bạn Ngọc Minh - Trưởng dự án Say Xẩm chia sẻ.
Không giống như chèo hay tuồng, những loại hình có hệ thống nhà hát, nghệ sĩ hoạt động dưới sự bảo trợ của các đơn vị chuyên nghiệp. Nghệ nhân hát Xẩm chủ yếu hoạt động nhỏ lẻ, rời rạc, thiếu sự kết nối để tạo thành một mạng lưới đủ mạnh. Bên cạnh đó, hệ thống truyền dạy Xẩm đang bị đứt gãy, khi các nghệ nhân gạo cội ngày một ít đi, trong khi các câu lạc bộ, tổ chức hoạt động chưa có sự liên kết. Bên cạnh đó quá trình đô thị hóa nhanh chóng cũng khiến môi trường diễn xướng truyền thống của Xẩm ngày càng bị thu hẹp, đẩy loại hình nghệ thuật này xa dần đời sống thường nhật. Với công chúng hiện đại, đặc biệt là giới trẻ thành phố, hát Xẩm vẫn còn là một khái niệm xa lạ.
Xuất phát từ những lý do đó, nhóm đã quyết định lựa chọn Xẩm, một chất liệu dân gian khó tiếp cận, nhưng mang nhiều giá trị văn hóa làm trung tâm cho dự án.
Hành trình đi “ngược dòng” để giữ hơi thở Xẩm
Trong bối cảnh hiện đại, nhiều nghệ sĩ trẻ đã bắt đầu đưa Xẩm vào các sản phẩm âm nhạc như Mục Hạ Vô Nhân (Soobin, Binz, NSND Huỳnh Tú) hay tiết mục Duyên trong chương trình Em Xinh Say Hi. Tuy nhiên, Say Xẩm lựa chọn một hướng đi khác: bảo tồn giá trị bền vững, đi từ cốt lõi của di sản.
Nhóm không đặt mục tiêu biến Xẩm thành một trào lưu ngắn hạn, mà chủ động làm việc cùng các nghệ nhân gạo cội để giữ gìn giá trị nguyên bản của loại hình này. Từ ý tưởng ban đầu đến khi chính thức triển khai, các bạn đã dành gần hai tháng nghiên cứu chuyên sâu, tìm hiểu lịch sử, thực trạng, đồng thời kết nối với các nghệ nhân và câu lạc bộ hát Xẩm đang hoạt động tại Hà Nội.
Khó khăn lớn nhất trong quá trình thực hiện, theo Ngọc Minh, là bài toán cân bằng giữa bảo tồn và sáng tạo: “Làm mới quá thì Xẩm dễ mất ‘chất’, nhưng nếu giữ nguyên cách tiếp cận cũ, dự án lại khó chạm tới người trẻ”. Từ đó, nhóm lựa chọn cách kể lại câu chuyện di sản bằng những hình thức vừa gần gũi, vừa sáng tạo, nhưng vẫn tôn trọng giá trị cốt lõi của Xẩm.
Đánh thức hồn Xẩm bằng công nghệ số
Một trong những điểm nhấn của dự án là việc ứng dụng công nghệ số vào trải nghiệm di sản. Tại chương trình Lách Ca Lách Cách thuộc dự án Say Xẩm, diễn ra ngày 15/11/2025 tại Trung tâm Văn hóa Hồ Văn (Hà Nội), công chúng không chỉ được giao lưu, trải nghiệm hát Xẩm trực tiếp mà còn được “chạm” vào Xẩm thông qua không gian Xẩm 360°. Đây là ứng dụng web sử dụng công nghệ thực tế ảo, tái hiện không gian tàu điện xưa của Hà Nội - một trong những môi trường diễn xướng quen thuộc của hát Xẩm. Chỉ với thao tác quét mã QR, người tham dự có thể “đắm mình” trong không gian đa chiều, nơi di sản và công nghệ giao thoa.
Không dừng lại ở đó, ngày 4/12 vừa qua, dự án đã ra mắt Website Say Xẩm, đây là nơi gói ghém trọn vẹn những giá trị và hành trình đến với Xẩm mà dự án đang theo đuổi. Tại "ngôi nhà số" này, người dùng có thể tìm kiếm và tìm hiểu các thông tin về nghệ thuật hát Xẩm. Ngoài ra, trang web cũng kết nối thế hệ nghệ nhân - người truyền dạy với lớp trẻ muốn tìm hiểu, học hỏi; đồng thời liên kết các tổ chức, câu lạc bộ Xẩm đang hoạt động rời rạc. Nói cách khác, website là bước đi dài hơi cho mục tiêu bảo tồn các loại hình diễn xướng dân gian nói chung, và hát Xẩm nói riêng.
Dự án Say Xẩm của nhóm đã giúp các bạn trẻ đã có cơ hội tìm hiểu nguồn gốc và giá trị văn hóa của hát Xẩm khi không chỉ được “biết” mà còn được “cảm” và được “chạm” vào những giá trị cội nguồn. Hành trình của Say Xẩm cho thấy, khi GenZ lựa chọn tiếp cận di sản bằng sự nghiêm túc, sáng tạo thì những giá trị tưởng như xa vời vẫn có thể tìm được chỗ đứng trong đời sống đương đại.
