Sông suối như “mạch máu” của tự nhiên. Bất chấp điều này, người ta đã chuyển dòng sông Ba để phục vụ Thủy điện An Khê - KaNak. Hệ quả từ việc đi ngược với tự nhiên vô cùng lớn, chỉ riêng việc sạt lở nghiêm trọng đôi bờ sông Ba khiến chính quyền tỉnh Gia Lai phải gồng mình, tốn bao chi phí xây kè.
Cuộc sống hàng nghìn người dân bị đe dọa
Hơn 10 năm trước, Thủy điện An Khê - KaNak được khởi công xây dựng, hoàn thành, đưa vào vận hành thương mại (năm 2012) với tổng công suất 173MW.
Thủy điện có hai bậc, trong đó bậc một lấy nước từ sông Ba về hồ chứa KaNak (huyện Kbang, Gia Lai cũ) với dung tích hơn 285 triệu m3 để vận hành nhà máy Thủy điện KaNak; bậc hai có nguồn nước sau chạy máy được đổ vào Hồ chứa An Khê (thị xã An Khê, Gia Lai cũ) có dung tích 5,6 triệu m3.
Nguồn nước này được đưa vào đường ống dẫn qua đèo An Khê để sử dụng chạy máy cho thủy điện An Khê (huyện Tây Sơn, Bình Định cũ). Nguồn nước cuối cùng sau khi chạy máy được dẫn ra suối Cát để đổ về sông Kôn.
Qua thống kê của UBND xã Ia Rsai (Gia Lai), tình trạng sạt lở ảnh hưởng trực tiếp đến 3 thôn, buôn dọc bờ sông (buôn H’Lang, thôn Mới, thôn Sông Ba) với tổng số hơn 800 hộ/3.400 nhân khẩu. Diện tích đất ở bị đe dọa khoảng 16ha, đất sản xuất nông nghiệp 81ha, trong đó có khu vực trung tâm hành chính xã Ia Rsai, Trường Tiểu học Chư Rcăm và Trường THCS Nguyễn Trãi.
Sông Ba đóng vai trò quan trọng, ý nghĩa lớn trong đời sống người dân Gia Lai và khu vực Phú Yên cũ (nay là Đắk Lắk). Từ lúc Thủy điện An Khê - KaNak đưa vào hoạt động đến nay, đoạn sông Ba qua khu vực phường An Khê và các nơi khác trên địa bàn tỉnh Gia Lai nói riêng thiếu nước trầm trọng vì toàn bộ lượng nước đã bị ngăn dòng chảy xuống Bình Định (cũ). Tuy nhiên, mùa mưa bão lại gây sạt lở nghiêm trọng.
Sông Ba có độ dốc lớn, khi nước lũ ập về, sức chảy mạnh, đặc biệt các đoạn bờ có địa hình dựng đứng, dễ gây sạt lở. Điều này càng rõ ràng hơn khi việc tích nước và điều tiết xả lũ từ Thuỷ điện An Khê - KaNak làm thay đổi dòng chảy tự nhiên, gây ra các đợt xói lở mạnh khi nước xả về ồ ạt.
Đơn cử như tình trạng sạt lở bờ sông Ba đoạn qua địa bàn xã Ia Rsai (tỉnh Gia Lai) ngày càng nghiêm trọng, khiến cả nghìn hộ dân thấp thỏm, lo âu. Như gia đình anh N.T (30 tuổi, trú buôn H’lang, xã Ia Rsai) cứ đến mùa lũ, dòng nước sông Ba lại lấn sâu vào phần đất của gia đình từ vài mét đến cả chục mét.
“Mảnh đất trồng bắp của gia đình trước đây có diện tích hơn 7 sào, nay chỉ còn chưa đầy 5 sào. Mưa lũ càng nhiều thì sạt lở càng nghiêm trọng. Mỗi năm, dòng nước cuộn chảy lại ngoạm dần khiến đất cát, cây cối, hoa màu đều trượt xuống lòng sông”, anh T. nói.
Anh T. cho rằng, nếu không có biện pháp bảo vệ thì chỉ vài năm nữa đất sản xuất của gia đình anh và nhiều hộ khác sẽ mất hết. Bờ sông dựng đứng, chủ yếu là đất cát, chỉ cần nước dâng lên cao, sạt lở càng nghiêm trọng hơn.
Tương tự, ông P.Đ.C (50 tuổi, trú thôn Sông Ba, xã Ia Rsai) bất lực nhìn thửa đất nông nghiệp của gia đình bị dòng sông Ba ngoạm dần mà không có cách nào ngăn lại. Hơn 15 năm qua, gia đình ông đã mất hơn 3.000m2 đất sản xuất. Hiện phần đất còn lại chưa đến 1 sào.
“Gia đình đã trồng cây để giữ đất mà không được. Chính quyền đã vận động di dời nhưng nhà tôi hiện còn cách bờ sông khoảng 30m nên vẫn ở lại”, ông C. nói.
Theo UBND xã Ia Rsai, xã có hơn 22,7km bờ sông, suối bị sạt lở nghiêm trọng, trong đó có 13 điểm sạt lở đặc biệt nguy hiểm. Hàng chục héc-ta đất sản xuất, đất ở của người dân đã bị xóa sổ, gây thiệt hại nặng nề và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của hơn 800 hộ dân.
Nguyên nhân chính của tình trạng sạt lở được xác định là do mưa lũ bất thường, dòng chảy sông Ba thay đổi, biến đổi khí hậu.
Qua thống kê của UBND xã Ia Rsai, tình trạng sạt lở ảnh hưởng trực tiếp đến 3 thôn, buôn dọc bờ sông (buôn H’Lang, thôn Mới, thôn Sông Ba) với tổng số hơn 800 hộ/3.400 nhân khẩu.
Diện tích đất ở bị đe dọa khoảng 16ha, đất sản xuất nông nghiệp 81ha, trong đó có khu vực trung tâm hành chính xã Ia Rsai, Trường Tiểu học Chư Rcăm và Trường THCS Nguyễn Trãi.
Mòn mỏi chờ xây kè chống sạt lở
Trước tình trạng bờ sông Ba bị sạt lở nghiêm trọng, huyện Krông Pa (cũ) đã có tờ trình gửi UBND tỉnh Gia Lai đề xuất dự án xây dựng kè chống sạt lở bờ sông Ba tại khu vực xã Chư Rcăm (nay là xã Ia Rsai) với chiều dài khoảng 2km, tổng mức đầu tư dự kiến 200 tỷ đồng, thời gian thực hiện trong 2 năm 2024-2025.
Cùng với đó, UBND tỉnh Gia Lai (cũ) đã có tờ trình gửi Văn phòng Chính phủ và các bộ, ngành liên quan đề nghị sớm hỗ trợ kinh phí thực hiện dự án cấp bách chống sạt lở sông Ba.
Tuy nhiên, đến nay, dự án này vẫn chưa được triển khai, địa phương cùng sở, ngành của tỉnh tiếp tục kiến nghị Trung ương sớm hỗ trợ kinh phí thực hiện.
Trao đổi với phóng viên, một lãnh đạo tỉnh Gia Lai xác nhận, UBND tỉnh vẫn đang đợi Trung ương phản hồi tờ trình về việc đầu tư xây dựng các công trình kè chống sạt lở sông Ba (khu vực thị xã An Khê cũ - PV).
Theo tờ trình này, trong thời gian qua tình hình mưa lũ trên địa bàn tỉnh Gia Lai ngày càng bất thường, hằng năm mưa lớn liên tục kéo dài đã làm cho sạt lở bờ sông càng nghiêm trọng.
Đặt biệt, từ khi Thuỷ điện An Khê - KaNak đưa vào hoạt động, việc chuyển hướng dòng nước đã gây bất cập cho sông Ba khi nước thường xuyên dâng cao, hai bờ sông xuất hiện nhiều điểm xảy ra sạt lở nghiêm trọng.
Cụ thể, vào mùa khô, thủy điện tích nước để phát điện khiến dòng sông đoạn qua thị xã cạn kiệt, thiếu nước, ô nhiễm nguồn nước ảnh hưởng lớn đến đời sống, sản xuất của nhiều hộ dân khu vực An Khê đang sinh sống hai bên bờ sông.
Vì vậy, để đảm bảo chống sạt lở hai bên bờ sông nhằm bảo vệ con người, đất đai, tài sản của nhà nước, chống ô nhiễm môi trường, cần thiết phải xây dựng kè chống sạt lở bờ sông kết hợp hai đập dâng nước đoạn qua khu vực An Khê.
Theo tờ trình, việc xây dựng kè chống sạt lở bờ sông kết hợp đập dâng nước sông Ba nhằm giữ ổn định bờ sông khu vực dự án, từ đó đảm bảo an toàn về người và tài sản cho dân cư sinh sống khi mùa mưa lũ đến; đảm bảo các yêu cầu thoát lũ, bảo vệ nguồn nước phục vụ nhu cầu sinh hoạt, sản xuất của nhân dân trong vùng, đồng thời khắc phục ô nhiễm, tạo cảnh quan môi trường.
Cùng với đó, từng bước hoàn thiện hệ thống thủy lợi, giao thông đô thị góp phần chỉnh trang đô thị và phát triển kinh tế của địa phương. Quy mô dự án với chiều dài 3,9km; hai đập dâng có chiều dài 150m, cao 5m. Tổng mức đầu tư dự kiến 495 tỷ đồng.
Không chỉ khu vực An Khê, vừa qua, Ban Quản lý các dự án đầu tư xây dựng tỉnh Gia Lai phối hợp với chính quyền địa phương bàn giao và đưa vào sử dụng hạng mục công trình kè chống sạt lở bờ sông Ba tại 2 xã Ia Pa và Pờ Tó.
Theo đó, công trình kè chống sạt lở có tổng chiều dài hơn 3km, được triển khai ở 3 khu vực bị sạt lở nghiêm trọng, gồm: khu vực trạm bơm điện Chư Răng 2 (xã Pờ Tó), khu vực thôn Quý Đức và khu vực cầu Ia Kdăm (xã Ia Pa). Công trình được triển khai từ tháng 7 đến tháng 12/2024 với kinh phí đầu tư 150 tỷ đồng từ nguồn ngân sách dự phòng Trung ương năm 2023.
Công trình gồm 4 phân đoạn chính với kết cấu kè mái nghiêng, mặt đường bê tông xi măng, hệ thống cống thoát nước, bậc cấp và bãi tránh xe. Việc đưa công trình vào sử dụng có ý nghĩa quan trọng trong việc chống sạt lở sông Ba, bảo vệ sản xuất nông nghiệp, đảm bảo an toàn tính mạng và tài sản của người dân, đồng thời phục vụ phát triển giao thông nông thôn.
