Văn hoá đọc ở ta đang kêu cứu là chuyện “biết rồi khổ lắm nói mãi”, làm thế nào để kích thích văn hoá đọc đi lên mới là chuyện đáng bàn. Vài năm gần đây, một số cuộc thi tìm hiểu tác phẩm (đã được in thành sách) mọc lên với mục đích thúc đẩy văn hoá đọc và viết song điều kiện dự thi lại gây xôn xao: Để có mã số dự thi thí sinh phải mua sách (trực tiếp hoặc mua qua hình thức online).
Tìm hiểu sách ngàn trang
Trường hợp thí sinh được ai đó tặng sách thì không cần mua nữa nhưng phải ghi rõ thông tin cá nhân bao gồm họ tên, năm sinh, địa chỉ, số điện thoại, email… vào trang đầu của cuốn sách, sau đó gửi bản chụp trang thông tin này kèm theo bài dự thi. Đó là gạch đầu dòng thứ 2 trong mục 4 - Điều kiện dự thi; nằm trong phần II - Thể lệ cuộc thi, của cuộc thi Đến với “Con đường tương lai”, bắt đầu nhận bài từ 1/8/2025 đến hết tháng 1/2026. “Con đường tương lai” là cuốn sách gần ngàn trang của nhà văn, nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Tuấn, thuộc danh mục Phóng sự - Ký sự - Bút ký.
Phóng viên đặt câu hỏi với 4 nhà nghiên cứu văn học tên tuổi (có nhà nghiên cứu đang giảng dạy ở trường đại học uy tín): “Ông có biết cuốn sách “Con đường tương lai” của tác giả Nguyễn Xuân Tuấn không?”. Câu trả lời của họ: “Chưa từng đọc cuốn sách này”. Có những người thậm chí chưa từng nghe tên tác giả, tác phẩm, chỉ có một nhà nghiên cứu gạo cội đáp: “Tôi được tặng nhưng đã đem cho rồi”. Phóng viên hỏi tiếp: “Sao ông không đọc?”. Nhà phê bình trả lời: “Ôi giời ơi thì giờ đâu mà đọc thứ nằm ngoài quan tâm của mình”.
Một nhà văn nổi tiếng cũng được tặng sách nhưng cũng mang cho vì “sách dày quá, cả ngàn trang”, vị này nói. Cuộc thi nhằm thúc đẩy văn hoá đọc đưa người thi khám phá thế giới ngàn trang sách cho thấy sự tự tin lớn của đơn vị tổ chức? Nhà văn nhìn độ dày của sách đã ngại, bèn mang cho thì ai tham gia cuộc thi và giành giải cũng đáng để tò mò. Cuộc thi đặt ra 5 câu hỏi trong đó 4 câu liên quan đến tác phẩm ngàn trang: “Câu 1: Theo bạn, thông điệp của cuốn sách này là gì? Về hình thức thể hiện có gì sáng tạo?”; “Câu 2: Trong các phần của cuốn sách, bạn thấy những phần nào bạn thích và trong mỗi phần bạn thích, bạn quan tâm nhất đến những mục nào, vì sao?”; “Câu 3: Theo bạn, giá trị nội dung của cuốn sách thể hiện ở những điểm nào? Về hình thức thể hiện có gì sáng tạo?”; Câu 4: “Trong cuốn sách có một số khái niệm mới mà tác giả đặt ra, bạn đánh giá như thế nào, khái niệm nào tâm đắc nhất?”. Độc giả Đào Bảo (Hà Nội) băn khoăn: “Đọc hết cuốn sách, nếu không thích, không tâm đắc bất kể phần nào, khái niệm nào từ sách thì sao? Câu hỏi bạn thích phần nào, bạn tâm đắc khái niệm nào làm khó người ta. Nếu viết ra lý do không thích cuốn sách, liệu có lạc đề và trượt giải không?”. Ngoài thời gian đọc sách, người tham gia còn phải chi một khoản để mua sách. Nhà cung cấp “Học Đọc” báo giá “Con đường tương lai” tập 1, bản giấy 378.500 đồng, bản điện tử 181.800 đồng. Bản giấy của sách đã được giảm giá mạnh, giá gốc: 757.000 đồng.
PR có gì xấu?
Phóng viên đặt câu hỏi với cha đẻ sách “Con đường tương lai”, tác giả Nguyễn Xuân Tuấn: “Có ý kiến cho rằng, đây là cuộc thi để… bán sách?”. Anh đáp: “Chúng tôi đã đi khắp thế giới, tìm hiểu thế giới để viết nên cuốn sách này. Đã có một hội đồng rất lớn thẩm định nó. Chi phí làm ra một cuốn sách không phải chỉ với một số tiền bán sách có thể thu hồi được. Bán sách ở Việt Nam không thể thu hồi vốn và chi phí cho những con người nhiệt huyết, có trách nhiệm với xã hội. Văn hoá đọc ở Việt Nam đang giảm sút nghiêm trọng. Giới trẻ không đọc sách. Người già, người trung niên gần như cũng không đọc sách. Đó là thực trạng xã hội”. Anh tự cho điểm “đứa con tinh thần” của mình: “Cuốn sách đó có hàm lượng tri thức cao. Tôi đã nói với truyền thông: Cuốn sách chỉ là khởi đầu của rất nhiều hoạt động, rất nhiều cá nhân nhiệt huyết tha thiết với đất nước để góp phần nhỏ bé vào văn hoá đọc chấn hưng đất nước, chấn hưng văn hoá”. Anh kết luận: “Cho nên chúng tôi mở cuộc thi này không phải để bán một cuốn sách”.
Thể lệ cuộc thi ghi rõ: Người tham gia cuộc thi có thể mua sách qua hình thức trực tiếp hoặc online. Tác giả Nguyễn Xuân Tuấn giải thích rõ hơn: “Không có từ phải mua sách. Các bạn có thể đăng ký trên sàn Hocdoc.vn sẽ được cấp miễn phí mã số định danh để đọc trực tuyến cuốn sách này. Quan điểm cá nhân của tôi và hội đồng sách là tài trợ cho người tham gia đọc sách miễn phí”.
Phóng viên hỏi: “Nhưng trên sàn đã ghi rõ bản điện tử có giá gần 200 ngàn đồng?”. Cha đẻ “Con đường tương lai” trả lời: “Mọi người cứ mở tài khoản, cứ thanh toán nhưng hội đồng sẽ trả lại tiền”. Nếu người tham gia được đọc sách miễn phí sao không ghi rõ luôn trong thể lệ? Họ cứ phải nộp tiền rồi trả lại, rắc rối không cần thiết? Phóng viên hỏi tiếp. Anh nói: “Tới đây chúng tôi có đợt họp báo tổ chức ở TPHCM, hội đồng sách sẽ thông báo việc này rõ hơn”. “Như vậy là thể lệ cuộc thi sẽ được điều chỉnh?”, phóng viên băn khoăn. Tác giả “Con đường tương lai” chia sẻ: “Bán sách là việc của ban tổ chức cuộc thi còn đây là quan điểm của cá nhân tôi. Vì hội đồng sách có quỹ xã hội hoá và chúng tôi (tức hội đồng sách) sẵn sàng trả lại những khoản tiền của người tham gia đã bỏ ra mua sách”. Nhà văn Nguyễn Xuân Tuấn nói thêm: “Nên nhớ chúng tôi chỉ hồi lại tiền cho những sinh viên, người già, người có hoàn cảnh khó khăn, nếu họ có yêu cầu. Còn người không có đề xuất thì thôi. Ban tổ chức bán sách là điều bình thường. Làm sách không bán thì lấy tiền ở đâu ra?”. Tác giả “Con đường tương lai” cho biết đã bán hết 3.000 cuốn sách, đang có kế hoạch tái bản 3.000 cuốn nữa.
Nhà văn Trần Thanh Cảnh không trốn tránh câu hỏi của phóng viên. Theo ông việc người tham gia cuộc thi phải mua sách là chuyện hết sức bình thường: “Không mua lấy gì mà đọc?”. Ông nói thêm: “Tôi có tặng thư viện vài trường ít cuốn”. Nhưng tác giả “Truyện sử Trần” khẳng định ông không có ý định mở cuộc thi tìm hiểu về cuốn sách của mình nhằm mục đích bán sách: “Xin tài trợ gấp mấy lần nhuận bút mà”, ông nói. Trước ý kiến, bây giờ tác giả “có điều kiện” tự mở cuộc thi tìm hiểu sách của mình là hình thức PR tên tuổi và tác phẩm. Nhà văn Trần Thanh Cảnh bình luận: “PR cũng tốt. Còn cứ để độc giả quyết định. Họ biết sách hay, sách dở”. Tác giả “Truyện sử Trần” cho biết, ông không nắm được sách của mình đã bán được bao nhiêu: “Tôi chưa hỏi lại bên phát hành. Tôi không trực tiếp bán”.
Tham gia cuộc thi tìm hiểu tác phẩm văn học nhằm mục đích thúc đẩy văn hoá đọc phải tiết lộ thông tin cá nhân trong đó có số điện thoai, địa chỉ email khiến một số người không thoải mái trong thời đại 4.0. Một nhà văn thường xuyên mua bán online và bị lừa không ít lần bình luận: “Kiểu ấy không khác gì bán hàng trên Facebook. Tôi hay mua trên mạng, mỗi lần mua cứ phải inbox (nhắn tin riêng tư). Khi tham gia inbox, tôi phải để lại tên, địa chỉ, số điện thoại. Có những chủ của gian hàng online lại bán thông tin của tôi cho những nơi khác. Loạn hết lên”.
Nhà thơ Đặng Huy Giang không phản đối những cuộc thi tìm hiểu sách để kích thích văn hoá đọc. Nhưng ông băn khoăn: “Vấn đề tác giả là ai? Tác phẩm giá trị ra sao, tầm vóc thế nào thì mới được đưa vào tìm hiểu chứ? Phải mua sách mới được tham gia khác nào phải đóng lệ phí. Bán sách lãi lắm. Tôi in sách rồi nên tôi biết”. Một nhà văn giấu tên bình luận: “Đó không phải những cuộc thi văn chương, chỉ là PR thôi. Vì bây giờ không có cơ quan chức năng nào kiểm soát những cuộc thi kiểu này. Đã mấy cuộc thi mở ra, mà văn hoá đọc cũng có lên đâu?”.
