Hơn 80 điểm ngập
TPHCM là đô thị sông nước, nằm thấp dần từ Bắc xuống Nam và từ Đông sang Tây. Trong khi phần lớn hệ thống sông rạch lại thông ra cửa biển. Với mực nước biển trung bình dâng khoảng 4 mm mỗi năm, cộng thêm tình trạng sụt lún nền đất 2-5 cm/năm ở nhiều khu vực, thành phố đang chịu sức ép kép từ biến đổi khí hậu lẫn đô thị hóa.
Không những vậy, các nghiên cứu khí tượng chỉ ra rằng tần suất những cơn mưa lớn trong vài năm gần đây tăng rõ rệt. Giữa tháng 2 năm nay, nhiều nơi ở TPHCM và các tỉnh thành Nam bộ có mưa trái mùa với lượng rất lớn. Theo số liệu từ Đài Khí tượng Thủy văn Nam bộ, trận mưa trái mùa đêm 12 và sáng 13/2/2025 là lớn nhất trong vòng 20 năm qua. Hiện tượng mưa “ngập trời” ngày càng xuất hiện dày đặc, vượt xa khả năng tiêu thoát của hệ thống hạ tầng vốn đã quá tải.
Với địa hình thấp, nhiều khu vực chỉ cao hơn mực nước biển trung bình 11,5 m, TPHCM rất dễ tổn thương dưới tác động của triều. Những năm gần đây, mực nước triều đo được tại trạm Phú An (sông Sài Gòn) thường xuyên vượt mức báo động III, thậm chí tiệm cận kỷ lục. Các kịch bản khí hậu dự báo đến năm 2050, nếu nước biển dâng thêm 50-70 cm, gần 40 đến hơn 60% diện tích TPHCM (trước sáp nhập) sẽ đối diện nguy cơ ngập thường xuyên.
Bên cạnh đó, TPHCM đang chìm dần với tốc độ đáng báo động, khi mức lún trung bình mỗi năm cao gấp đôi tốc độ nước biển dâng, theo nghiên cứu mới công bố của Viện Nghiên cứu phát triển bền vững (Đại học Tài nguyên và Môi trường TPHCM).
Giám đốc Sở Xây dựng TPHCM Trần Quang Lâm cho biết, trước đây thành phố chỉ còn khoảng 20 điểm ngập cần xử lý. Tuy nhiên, sau khi mở rộng địa giới hành chính, sáp nhập với Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, hiện TPHCM đã ghi nhận hơn 80 điểm ngập, trong đó nhiều khu vực mới phát sinh do tốc độ đô thị hóa nhanh và hạ tầng thoát nước chưa theo kịp.
Chính vì vậy, TPHCM đang điều chỉnh đề án chống ngập và xử lý nước thải, đồng thời cập nhật hiện trạng kỹ thuật, điều kiện tự nhiên - xã hội và định hướng phát triển vùng đô thị mở rộng. Trong đó, ưu tiên được đặt cho các khu vực có nguy cơ ngập cao và các dự án hạ tầng thoát nước, xử lý nước thải trọng điểm.
Theo ghi nhận của PV, trong kỳ triều cường rằm tháng 7 và tháng 8 âm lịch vừa qua, người dân sinh sống trên đường Phú Định (phường Phú Định) và Trần Xuân Soạn (phường Tân Thuận) phải loay hoay tìm cách chống ngập dù nằm cạnh các cống ngăn triều lớn thuộc dự án chống ngập 10.000 tỷ (công trình tạm dừng thi công suốt nhiều năm qua).
Ông Hồ Phước Đông, một người dân sinh sống trên đường Phú Định chia sẻ: “Hầu hết các hộ dân ở khu vực này đều phải tự chống ngập bằng cách lắp tấm chắn nước, đắp bờ tạm bằng bao cát và dùng máy bơm để bơm nước ra ngoài. Triều cường thường xuất hiện vào những ngày đầu tháng và ngày rằm âm lịch, định kỳ khoảng nửa tháng một lần, kéo dài suốt 6 tháng từ tháng 7 âm lịch đến tháng Giêng năm sau. Chiều nước lên thì chúng tôi đắp bao cát, đến tối khoảng 19-20 giờ nước mới rút, tháo tấm chắn với bao cát ra. Tầm 3 giờ sáng lại phải dậy sớm để đắp lại, ngăn con nước sáng tràn vào nhà”.
Tín hiệu tích cực
Dự án “Giải quyết ngập do triều có xét đến yếu tố biến đổi khí hậu - giai đoạn 1” là công trình chống ngập quy mô lớn đầu tiên được triển khai tại TPHCM, có khả năng thay đổi diện mạo hệ thống kiểm soát ngập của thành phố. Dự án có tổng vốn đầu tư gần 10.000 tỷ đồng, gồm 6 cống kiểm soát triều lớn (Bến Nghé, Tân Thuận, Phú Xuân, Mương Chuối, Cây Khô, Phú Định) cùng gần 8 km đê bao ven sông Sài Gòn.
Công trình được kỳ vọng sẽ bảo vệ khu vực trung tâm rộng 570 km2 với khoảng 6,5 triệu dân khỏi ảnh hưởng của triều cường. Khi hoàn thành sẽ kết nối đồng bộ với các dự án thoát nước mưa, hệ thống kênh rạch cải tạo trong nội đô.
Sau thời gian gần 5 năm tạm dừng do vướng mắc pháp lý, đầu tháng 8 vừa qua, Chủ tịch UBND TPHCM Nguyễn Văn Được đã đưa ra những chỉ đạo quyết liệt nhằm tháo gỡ dứt điểm các vướng mắc cho dự án chống ngập này. Cụ thể, ông Nguyễn Văn Được đã đặt ra thời hạn cụ thể, đó là những vấn đề thuộc trách nhiệm UBND TP như điều chỉnh dự án, đàm phán phụ lục hợp đồng, đề xuất quỹ đất, bàn giao quyết toán, kiểm toán… phải hoàn tất chậm nhất trong tháng 10 để từ đó tái khởi động dự án.
Theo đại diện Công ty Cổ phần Đầu tư Xây dựng Trung Nam (Trungnam Group) - nhà đầu tư, dự án chống ngập này đã hoàn thành hơn 90%. Việc bổ sung quỹ đất thanh toán vào Phụ lục hợp đồng BT là điều kiện tiên quyết để dự án có thể khởi động trở lại, hoàn thiện các hạng mục dang dở và đưa vào vận hành. Doanh nghiệp này khẳng định nếu các thủ tục từ phía thành phố được hoàn tất trong tháng 10/2025 theo chỉ đạo của Chủ tịch UBND TPHCM, dự án sẽ được vận hành chậm nhất vào tháng 12/2026.
Ngoài dự án này, TPHCM đang và sắp triển khai một loạt dự án cải tạo, nâng cấp hệ thống kênh rạch như: kênh Tham Lương - Bến Cát - rạch Nước Lên; rạch Văn Thánh; rạch Xuyên Tâm; kênh Hàng Bàng; bờ Bắc kênh Đôi… với quy mô lên tới hàng chục nghìn tỷ đồng. Những dự án này được kỳ vọng khơi thông dòng chảy, tăng cường tiêu thoát nước và giảm ô nhiễm môi trường.
Tăng khả năng thoát nước tự nhiên
Cùng các dự án trên, trong năm nay, TPHCM khởi công dự án cải tạo hệ thống thoát nước trên các tuyến Nguyễn Văn Khối, Lê Văn Thọ (quận Gò Vấp cũ). Khi hoàn thành vào năm 2026, công trình sẽ góp phần xóa 1 trong 13 điểm ngập do mưa còn tồn tại. Không chỉ dừng lại ở khu vực Gò Vấp, hàng loạt dự án khác sắp được khởi công, gồm: cải tạo hệ thống thoát nước đường Quang Trung (đoạn từ Phạm Văn Chiêu đến cầu Chợ Cầu), đường Lê Đức Thọ (từ Phạm Văn Chiêu đến cầu Cụt). Thành phố cũng chuẩn bị đầu tư bảy dự án khác, bao gồm cải tạo hệ thống thoát nước khu Thảo Điền - Quốc Hương - Xuân Thủy -Nguyễn Văn Hưởng; khu vực chợ Thủ Đức (TP. Thủ Đức cũ); nạo vét rạch Bà Lớn và rạch Bàu Trâu…
Các chuyên gia cho rằng, bên cạnh hạ tầng công trình, TPHCM cần thay đổi cách tiếp cận trong ứng phó ngập. Cần học cách sống thích ứng với nước. Trong đó, mô hình “đô thị bọt biển” đang được nhiều quốc gia áp dụng. Thay vì bê tông hóa toàn bộ, các đô thị trên thế giới đang gia tăng diện tích thấm nước bằng công viên, hồ điều tiết, kênh rạch tự nhiên.
Tại Đại hội đại biểu Đảng bộ TPHCM vừa qua, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Những vấn đề còn tồn tại của Thành phố là rất đáng trăn trở, cần nhanh chóng khắc phục càng sớm càng tốt”. Trong đó, ùn tắc giao thông, ngập nước, ô nhiễm môi trường… là những vấn đề đô thị đang đòi hỏi các giải pháp bền vững, đồng bộ và quyết liệt hơn bao giờ hết.
TS.KTS Ngô Viết Nam Sơn - chuyên gia quy hoạch đô thị, cho rằng muốn hướng đến một siêu đô thị phát triển bền vững, TPHCM cần tái thiết theo hướng “quy hoạch xanh”, trong đó không gian dành cho nước phải được đặt đúng vị trí. “Diện tích mảng xanh không chỉ đóng vai trò điều hòa khí hậu, mà còn là không gian dự trữ cho nước. Khi mưa lớn hoặc triều cường, những khu vực cây xanh, công viên, hồ điều tiết sẽ góp phần giảm ngập cho đô thị”- ông nói.
Theo TS Võ Kim Cương - nguyên Phó Kiến trúc sư trưởng TPHCM, quy hoạch chống ngập tổng thể của TPHCM đến nay vẫn chưa hoàn chỉnh. Hiện nay, nhiều ý kiến bàn đến phương án làm các hồ điều tiết, tuy nhiên, khi chưa có một khung quy hoạch rõ ràng, các dự án hồ điều tiết khó lòng triển khai một cách đồng bộ và phát huy hiệu quả.
TS. Cương phân tích, một trong những điểm nghẽn lớn là hệ thống đê bao - cấu phần then chốt trong quy hoạch chống ngập đến nay vẫn chưa được triển khai đúng tầm. Điều này khiến việc bố trí các hồ điều tiết ở những khu vực nằm trong đê bao không thể thực hiện một cách hợp lý. “Muốn có hồ điều tiết, trước hết thành phố phải khẩn trương hoàn thiện hệ thống quy hoạch chống ngập -TS Cương nói.
Giảm “bê tông hóa” ở trung tâm Ở góc độ phát triển không gian đô thị, TS.KTS Ngô Viết Nam Sơn cho rằng, sau khi mở rộng địa giới hành chính, TPHCM đang ở giai đoạn thích hợp để phát triển các đô thị vệ tinh. “Trước đây, xu hướng là bê tông hóa, dồn nén vào nội thành. Nay sau khi mở rộng địa giới, thành phố đã có cơ hội giãn dân, phát triển các khu đô thị mới. Việc hình thành các trung tâm vệ tinh sẽ giúp khu trung tâm hiện hữu giảm tải, đồng thời tạo điều kiện bổ sung công viên, mảng xanh để đạt được tiêu chí quy hoạch bền vững”- ông phân tích.
Theo TS. Cương, xây dựng hồ điều tiết vẫn là hướng đi đúng và cần thiết, nhưng thành phố phải tiếp cận bằng tư duy hệ thống. Các hồ điều tiết chỉ phát huy tác dụng khi được kết hợp đồng bộ với đê bao, cống ngăn triều và hệ thống kênh rạch thoát nước, từ đó tạo thành một mạng lưới khép kín.
